STRESS & SỨC KHỎE

Về mặt sinh học, stress tương ứng với những sự bức bách, bó buộc, những sự tấn công đối với cá thể, ngăn cản cá thể này sống trong hoàn cảnh, điều kiện lý tưởng và đưa đến một phản ứng của cá thể nhằm thoát khỏi hoàn cảnh này để có thể sống trong những điều kiện tốt hơn.

Về mặt tâm lý, có nhiều khái niệm về stress. Sự thay đổi của môi trường sống tạo ra một phản ứng của cơ thể, sự thay đổi này chính là yếu tố gây stress, có thể gọi hiện tượng này là sự bức bách hay một “áp lực thần kinh”.

Sự phản ứng để thích nghi với hoàn cảnh bức bách này có thể gọi là sự “căng thẳng thần kinh”. Nghiên cứu stress đòi hỏi cả y học, tâm lý học, xã hội học tham gia vào chứ không chỉ riêng một ngành nào.

Stress luôn mang một ý nghĩa tiêu cực bởi vì chúng ta luôn gắn stress với sự sợ hãi, tức giận, căng thẳng đó là những cảm xúc làm chúng ta khó chịu. Tuy nhiên, một sự vui sướng, một thành công cũng dẫn đến những phản ứng về mặt cơ thể như sự căng cơ, mệt mỏi, tăng nhịp tim, nhịp thở, tăng huyết áp… Như vậy, đối với cá thể không chỉ có một loại stress mà luôn có hai loại stress. Một loại đến từ những cảm xúc tích cực và một loại nữa đến từ những cảm xúc tiêu cực. Cả hai loại stress này đều đòi hỏi cơ thể có một phản ứng để thích nghi nếu phản ứng phù hợp, cơ thể sẽ hưởng lợi nếu phản ứng thích ứng không phù hợp, cơ thể sẽ chịu ảnh hưởng bất lợi. Như vậy stress là toàn bộ những phản ứng cảm xúc tích cực, tiêu cực của cơ thể đối với một đòi hỏi thích nghi của môi trường sống.

Những nguyên nhân gây stress:

Thông thường chúng ta gắn stress với những hoàn cảnh gây ra bởi những quan hệ giữa người với người, những mâu thuẫn trong gia đình, đồng nghiệp, căng thẳng trong học hành, thi cử… nhưng thực ra đứng trước bất kỳ một thay đổi nào cũng có thể dẫn đến tình trạng stress.

Những thay đổi về khí hậu, sự khác biệt về văn hóa, những thay đổi trong nghề nghiệp, công việc như nhận công việc mới, thay đổi nơi ở, nơi làm việc, bị đuổi việc.
Những yếu tố liên quan đến tình cảm như cưới hỏi, ly thân, ly dị, sinh con, người thân qua đời.
Thay đổi về cơ thể như ở tuổi dậy thì, tiền mãn kinh, tuổi già bệnh tật.
Ngoài ra các yếu tố mang tính xã hội như chiến tranh, suy thoái kinh tế… không thể không kể đến.

Tác động của stress đối với cơ thể:

Ở một mức độ nào đó stress là cần thiết cho đời sống, nó tạo ra động cơ, thách thức đòi hỏi các cá thể phải huy động các nguồn lực để vượt qua và tiếp tục tồn tại, hoàn thiện mình hơn. Nhưng ở một số trường hợp stress vượt quá ngưỡng nào đó sẽ trở nên nguy hiểm đến đời sống của cá thể, thậm chí dẫn đến cái chết vì cơ thể không thể thích ứng, không thể vượt qua được để duy trì một sự ổn định bên trong.

Cho đến nay y học đã khẳng định mối liên quan mật thiết giữa tinh thần và các bệnh thực thể thông qua các phản ứng thần kinh – nội tiết – miễn dịch. Ba yếu tố trong hệ thống này có ảnh hưởng qua lại mật thiết với nhau trong quá trình thích ứng của cơ thể với những đòi hỏi của môi trường. Hoạt động của hệ thống này nằm mục đích bảo đảm sự hằng định bên trong cơ thể trong quá trình thích ứng với các thay đổi, đòi hỏi của môi trường.

Hệ thống thần kinh dẫn truyền những tín hiệu thông qua các dẫn chất thần kinh.
Hệ nội tiết sử dụng những hormone, để chuyển tải thông tin chuyên biệt từ xa.
Hệ thống miễn dịch chuyển tải thông tin nhờ những tế bào lưu chuyển trong cơ thể và sản xuất ra những tế bào “chiến đấu” và những kháng thể để bảo vệ cơ thể chống lại những tác nhân tấn công gây hại từ bên ngoài.

Hội chứng thích ứng chung (Syndrome Général d’adaptation): là phản ứng sinh lý của cơ thể khi đối mặt với một sự đe dọa nguy hiểm. Theo tác giả Eric cũng như Henri Laborit những đáp ứng mang tính bẩm sinh nhằm bảo vệ sự an toàn cho cá thể khi đối mặt với một sự đe dọa nguy hiểm đó là sự tháo chạy hay đối đầu, tấn công lại đối tượng đe dọa cá thể đó. Với quan niệm như vậy phản ứng sinh lý đối với stress là tạo điều kiện tối đa cho các đáp ứng mang tính bảo vệ nói trên, nói cách khác những đáp ứng sinh lý đối với stress chuẩn bị đảm bảo cho hành vi tháo chạy hay đối đầu, tấn công đối tượng đe dọa thành công, thậm chí là làm tăng sức chịu đựng của cơ thể đối với tình trạng đe dọa nguy hiểm này.

Theo tác giả Hans Selye khi sự hằng định nội môi của cơ thể bị rối loạn bởi một đòi hỏi của môi trường, cơ thể luôn luôn phản ứng bằng hai đáp ứng.

Đáp ứng thứ nhất gọi là đặc hiệu vì nó phù hợp với tính chất của mỗi yếu tố gây stress khác nhau.
Đáp ứng thứ hai không đặc hiệu bởi vì nó phản ứng giống nhau đối với mọi tình huống cho dù yếu gây stress là thực thể hay tinh thần, bên trong hay bên ngoài, chủ quan hay khách quan, tích cực hay tiêu cực thì đáp ứng sinh lý, thể dịch và nội tiết không có gì khác biệt. Phản ứng không đặc hiệu này được Selye quan sát trong những nghiên cứu của ông từ năm 1920 ông rất ngạc nhiên nhận ra rằng trong lâm sàng khi quan sát tình trạng sốc do bỏng, sốc do nhiễm trùng, sốc do mất máu… đều có những thay đổi đặc trưng được quan sát thấy như sau:

– Teo tuyến ức, lách và các hạch lympho.
– Loét dạ dày, ruột.
– Phì đại tuyến vỏ thượng thận.
– Giảm số lượng lymphocyte trong máu cũng như biến mất hoàn toàn của dòng éosinophile.

Ba giai đoạn của Hội chứng kích thích nghi chung:
Giai đoạn I: Phản ứng báo động hay cảnh báo. Giai đoạn này được bắt đầu bằng trạng thái sốc:

Khi cơ thể chúng ta đứng trước một yếu tố gây stress tức là đối diện với một đòi hỏi cơ thể phải làm sao thích nghi với hoàn cảnh này. Vì cơ thể chưa được chuẩn bị cho tình huống này nên trước tiên phản ứng cảnh báo bắt đầu bằng một trạng thái sốc, trạng thái này đặt cá thể vào một tình huống mất cân bằng về hoạt động chức năng đẩy cơ thể vào tình trạng dễ tổn thương hơn đối với đòi hỏi phải thích nghi ở hoàn cảnh mới này.
Giai đoạn này có thể kéo dài vài phút đến 24 giờ.
Nếu tình trạng sốc này không dẫn đến cái chết, cơ thể sẽ cân bằng trở lại và đưa ra những phương pháp tự vệ tích cực được gọi là giai đoạn chống sốc, đây là những phản ứng cấp tức thời nhằm tạo thuận lợi cho hành vi tháo chạy hoặc tấn công đối tượng gây nguy hiểm, tức là né tránh hoàn cảnh gây bệnh.

Giai đoạn II: giai đoạn kháng cự:

Ở giai đoạn này bao gồm tất cả những phản ứng không đặc hiệu gây ra bởi yếu tố gây stress, cơ thể cần phải thích nghi bằng cách huy động tất cả các nguồn dự trữ để thiết lập một sự cân bằng mới. Ở giai đoạn này stress được xem như yếu tố tích cực đối với cơ thể.

Giai đoạn III: Giai đoạn kiệt quệ:

Nếu stress tiếp tục kéo dài cơ thể sẽ đến lúc kiệt quệ. Sự bực bội, trầm cảm có thể xuất hiện. Stress không chỉ có tác động sinh lý mà còn có tác động đến tâm lý. Khi một người phải đối mặt với một hoàn cảnh gây stress, hành vi và cả nhận thức, tri giác của anh ta đối với môi trường xung quanh cũng thay đổi. Nhưng cần nhớ rằng mỗi cá thể khác nhau sẽ phản ứng khác nhau đối với cùng một hoàn cảnh gây stress.
Rất nhiều bệnh cơ hội có thể xuất hiện trong giai đoạn này vì hệ thống miễn nhiễm đã suy yếu, loét dạ dày ruột, cao huyết áp, hen xuyễn, eczema, ung thư… Ngoài ra như ta đã biết ở phần trên khi lượng Cortisol tăng lên trong máu nó trở nên tác nhân gây độc cho hệ thống thần kinh vì nó cho phép các ion Calcium xâm nhập vào tế bào thần kinh, khi nồng độ Calcium tăng cao sẽ gây ngộ độc và phá hủy các tế bào này.

Con người luôn luôn phải đối mặt với các hoàn cảnh gây stress. Nếu những yếu tố gây stress ở một giới hạn nào đó và cá thể có thể vượt qua bằng cách huy động các nguồn lực của mình. Trường hợp này, stress mang tính tích cực vì nó có tác dụng như một thách thức tạo một động cơ để cá thể phấn đấu vượt qua và qua quá trình thích nghi này đã tự hoàn thiện mình để tiếp tục tồn tại và phát triển. Trong một số trường hợp ngược lại yếu tố gây stress quá mạnh hoặc trường diễn cơ thể dù huy động hết khả năng nhưng không thể vượt qua và không thể thích nghi được với hoàn cảnh mới thì cơ thể sẽ dẫn đến cạn kiệt các nguồn lực và lúc đó khi mà sức đề kháng của cơ thể không còn, trầm cảm và hàng loạt các bệnh cơ hội xuất hiện. Đó chính là hậu quả tai hại của stress ảnh hưởng đến sức khỏe của chúng ta. Điều này chúng ta cần nhận thấy và cần có những biện pháp thích hợp để hạn chế những tác hại của stress.