NIỀM TIN VÀO CÂY THUỐC DÂN GIAN: KHO TÀNG TRUYỀN THỐNG HAY CẠM BẪY NGUY HIỂM KHI XA RỜI KHOA HỌC

Tóm tắt:

Niềm tin vào cây thuốc dân gian là một phần không thể tách rời của văn hoá y học truyền thống Việt Nam. Tuy nhiên, trong thời đại khoa học hiện đại, việc sử dụng cây thuốc không qua kiểm nghiệm, dựa vào truyền miệng, quảng bá sai lệch hoặc tôn sùng “thần y”, “thánh dược” đang dẫn đến nhiều hậu quả nguy hiểm: ngộ độc, điều trị sai lệch, trì hoãn chẩn đoán y học chính thống và làm mất đi cơ hội sống sót của người bệnh. Bài viết này phân tích nguyên nhân xã hội – tâm lý – văn hoá của hiện tượng “sùng tín dân gian”, chỉ ra các nguy cơ tiềm ẩn, đồng thời đề xuất hướng tiếp cận tích hợp khoa học và y học cổ truyền để bảo tồn cây thuốc có chứng cứ và loại trừ ngộ nhận độc hại.

Thực trạng: Niềm tin lớn hơn bằng chứng:

Tại nhiều vùng nông thôn và thậm chí cả khu vực đô thị, không ít người dân vẫn chọn “cây nhà lá vườn”, “thầy lang”, “thuốc gia truyền” không rõ thành phần, không có thử nghiệm lâm sàng. Theo một khảo sát tại Việt Nam (2022), có đến 67% người tham gia điều trị bệnh mạn tính từng sử dụng bài thuốc dân gian, trong đó 41% không tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia y học cổ truyền.

Một số cây thuốc được truyền tụng như “chữa bách bệnh”, như: cây an xoa, nấm lim xanh, cây xạ đen, dây thìa canh… được truyền miệng quá mức và sử dụng tràn lan mà không phân biệt dược tính – độc tính – tương tác thuốc. Nhiều bệnh nhân ung thư, tiểu đường, gout, xơ gan bỏ phác đồ điều trị khoa học để “uống lá cây”, “ăn rễ rừng”, dẫn đến hậu quả nặng nề.

Tâm lý xã hội: Từ chối hiện đại vì mất lòng tin hoặc vì ‘thần thoại hóa’ quá khứ:

Niềm tin vào cây thuốc dân gian không hẳn sai. Trên thực tế, nhiều vị thuốc trong Dược điển Việt Nam và các công trình nghiên cứu của Viện Dược liệu cũng bắt nguồn từ y học cổ truyền. Tuy nhiên, có 3 yếu tố đang làm lệch hướng sự tiếp cận khoa học:

(1) Hiện tượng “thần y – thánh dược”: Một cá nhân được tôn sùng vì “chữa khỏi nhiều người” nhưng không công khai công thức, không kiểm định lâm sàng, không trải qua thử nghiệm liều lượng – độc tính – tương tác thuốc.
(2) Sự hoài nghi vào y học hiện đại: Những ca tai biến, quá tải y tế, chi phí điều trị cao khiến người bệnh tìm đến giải pháp “thuốc rẻ – thuốc dễ – thuốc truyền miệng”.
(3) Hiệu ứng đám đông và mạng xã hội: Sự lan truyền chóng mặt của các bài thuốc “truyền đời” nhưng thiếu dẫn nguồn khoa học, khiến người dân dễ tin theo cảm tính hơn là kiểm chứng.

Hệ quả lâm sàng: Uống thuốc thành độc – Tốn tiền vô ích – Mất cơ hội sống:

Những ca ngộ độc cấp tính, viêm gan, suy thận do dùng dược liệu không rõ nguồn gốc đã được báo cáo nhiều lần ở các bệnh viện tuyến cuối. Đặc biệt:

Cây An xoa có chứa chất độc Alkaloid Pyrrolizidine – liều cao có thể gây độc gan.
Nấm Lim xanh có thể gây dị ứng, độc thần kinh nếu không được chế biến đúng cách.
Rễ cây Mật nhân (Bách bệnh) trong một số trường hợp làm hạ huyết áp đột ngột và gây rối loạn tiêu hoá.

Không chỉ gây hại trực tiếp, việc sử dụng cây thuốc không đúng còn che mờ triệu chứng bệnh, khiến bác sĩ khó chẩn đoán hoặc bệnh diễn tiến đến giai đoạn muộn. Những bệnh lý ung thư, tiểu đường, bệnh tim mạch… rất cần theo dõi chuyên môn liên tục. Việc “cầu may” vào cây thuốc dân gian là đánh đổi nguy cơ sống còn.

Giải pháp: Khoa học hoá cây thuốc và thanh lọc huyền thoại:

1. Chứng cứ hoá cây thuốc:

Hơn 80% vị thuốc Đông y hiện đại cần trải qua các bước sau để trở thành sản phẩm tin cậy:

Định danh thực vật học chính xác.
Chiết xuất hoạt chất và chuẩn hóa nồng độ (dạng cao, tinh chất…).
Kiểm tra độc tính cấp và bán cấp trên động vật.
Thử nghiệm lâm sàng giai đoạn I–III theo chuẩn GCP (Good Clinical Practice).
Phối hợp giữa các nhà dược học, lâm sàng học, dược lý và y học cổ truyền.

2. Truyền thông đúng mực – Thanh lọc huyền thoại:

Cần có sự tham gia của bác sĩ – nhà báo – nhà nghiên cứu để cảnh tỉnh cộng đồng, vạch rõ ranh giới giữa cây thuốc truyền thống có chứng cứ và lời đồn đại mơ hồ.
Các hội nghề nghiệp, hội Đông y, y học cổ truyền cần chủ động phản bác những “thần y” lừa đảo, các quảng cáo trái phép, và hỗ trợ truyền thông khoa học cho các bài thuốc đã kiểm nghiệm.

Lời kết: Cây thuốc cần được yêu bằng lý trí:

Việt Nam là quốc gia có tài nguyên dược liệu phong phú và nền y học dân gian quý giá. Nhưng chính vì quý, càng cần phải khoa học hoá, kiểm định, tôn trọng quy luật y học, thay vì tin mù quáng. Người bệnh cần phân biệt: