Một thuyết phi chính thống trong Y học cổ truyền cần được cảnh báo và chấn chỉnh.
Tóm tắt:
Trong vài năm gần đây, một số người theo đuổi xu hướng hiện đại hoá Đông y đã cố gắng đưa ra những khái niệm mới lạ như “trục hàn”, “giải trục hàn”, hoặc “giải mã cơ thể qua gốc hàn” như một mô hình diễn giải mọi bệnh tật dưới góc nhìn Hàn nhiệt. Tuy nhiên, sự đơn giản hóa quá mức và diễn giải lệch lạc các khái niệm này đang đi chệch khỏi tinh thần biện chứng và hệ thống lý luận của Y học cổ truyền phương Đông. Bài viết này nhằm cảnh báo giới chuyên môn và công chúng về xu hướng phi chính thống trên, đồng thời tái khẳng định cách hiểu đúng đắn về “hàn” trong mạch văn y học cổ truyền và vai trò của biện chứng luận trị trong điều trị bệnh.
- Khái niệm “Hàn” trong y học cổ truyền: Gốc rễ từ học thuyết Âm Dương – Ngũ Hành:
Trong lý luận Y học cổ truyền, “Hàn” không phải là một nguyên nhân duy nhất gây bệnh, mà là một trong Lục dâm (gió – hàn – thử – thấp – táo – hỏa), tức là những yếu tố khí hậu bất thường bên ngoài có thể xâm nhập vào cơ thể, gây rối loạn sinh lý và bệnh tật.
Theo học thuyết Âm Dương – Ngũ Hành, Hàn thuộc âm tà, có tính chất lạnh, làm tổn thương Dương khí, gây co rút, ứ trệ, đau nhức, và dẫn đến các triệu chứng như sợ lạnh, chân tay lạnh, đau co rút, mạch trầm khẩn, lưỡi nhạt rêu trắng. Tuy nhiên, Hàn luôn tồn tại trong mối quan hệ đối lập – hỗ tương với Nhiệt (hỏa), Thấp, Táo và Phong. Không thể lấy “Hàn” làm trung tâm tuyệt đối để giải thích tất cả hiện tượng bệnh lý.
- “Trục Hàn” – Một sự phóng đại thiếu căn cứ:
Khái niệm “trục hàn” xuất hiện trong một số tài liệu không chính thống, thường được quảng bá trên mạng xã hội, một số lớp học nhanh hoặc các chương trình đào tạo phi chuẩn. Theo đó, “trục hàn” được diễn giải như là “trục bệnh học trung tâm”, mọi bệnh đều do hàn mà ra, cần phải “giải trục hàn” thì thân thể mới hồi phục.
Cách diễn giải này tiềm ẩn nhiều nguy cơ:
- Biến học thuyết biện chứng thành mô hình đơn cực: Thay vì phân biệt các thể bệnh theo Pháp – Phương – Dược, người ta gom tất cả bệnh tật vào một nguyên nhân duy nhất là “hàn”, làm sai lệch tinh thần phân tích – tổng hợp của Đông y.
- Tuyệt đối hóa Hàn, phủ nhận Nhiệt, Thấp, Phong, Hỏa: Một số người còn cho rằng những biểu hiện nhiệt trong cơ thể như sốt, viêm, mụn nhọt… cũng là do “hàn quá sâu sinh nhiệt giả”, từ đó dùng các thuốc “ôn dương trục hàn” để điều trị, khiến bệnh nhân có thể bị kích động nhiệt mạnh hơn.
- Lạm dụng Phát tán – Ôn dương: Trong thực hành, các “thầy thuốc trục hàn” thường sử dụng các phương pháp như xông hơi, uống gừng, lá lốt, canh ngải, hay các loại thuốc bổ dương – phát hãn, ngay cả trong những tình huống không thích hợp.
- Hậu quả lâm sàng: Khi bệnh nhân trở thành nạn nhân của trào lưu “trục hàn”: Việc áp dụng lý luận “trục hàn” một cách tùy tiện đã để lại nhiều hệ lụy:
- Trầm trọng hóa tình trạng nhiệt lý: Những bệnh nhân viêm nhiễm, sốt kéo dài, dị ứng cấp, sốc nhiệt… được điều trị bằng gừng, quế, rượu thuốc ôn dương, dẫn đến tăng huyết áp, kích ứng niêm mạc, thậm chí tổn thương gan thận.
- Phán đoán sai bệnh lý mạn tính: Các rối loạn tự miễn, thoái hóa cơ xương khớp, hay hội chứng chuyển hóa bị “gắn mác hàn”, bỏ qua các yếu tố phức hợp của nội tiết – miễn dịch – chuyển hóa.
- Trì hoãn điều trị y học chính thống: Một số người từ chối khám tây y, chụp MRI hay làm xét nghiệm, chỉ đi tìm các “chuyên gia giải trục hàn”, dẫn đến phát hiện trễ các bệnh nguy hiểm như ung thư, bệnh tim mạch, bệnh lao, viêm gan siêu vi…
- Y học cổ truyền chính thống không chấp nhận tuyệt đối hóa Hàn:
Trong Nội Kinh, các chương về “Bệnh tòng hàn giả, nhiệt tán chi”, hay “Thiên Nhiệt Luận” đã chỉ rõ: hàn hay nhiệt không thể là nguyên nhân tuyệt đối, mà tùy thuộc vào khí hậu, thể trạng, vùng cư trú, thời gian và yếu tố cá thể hóa. Y lý cổ truyền chính thống luôn vận dụng:
- Biện chứng luận trị: chẩn đoán theo Bát cương (âm dương, biểu lý, hàn nhiệt, hư thực), Tạng phủ, Kinh lạc, Lục kinh, Vệ Khí Dinh Huyết.
- Pháp trị hợp lý: Ôn tán, thanh nhiệt, lý khí, dưỡng âm, khu phong, bổ hư… tuỳ từng thể trạng và giai đoạn.
- Lý – Pháp – Phương – Dược: lý luận (Lý) là gốc, pháp trị (Pháp) là hướng, bài thuốc (Phương) là cầu nối, và dược vật (Dược) chỉ là phương tiện. Không bao giờ có chuyện dùng một loại thuốc hay pháp điều trị cố định cho mọi bệnh.
- Vì sao trào lưu “trục hàn” vẫn lan rộng? Có thể điểm qua một số nguyên nhân:
- Tâm lý đơn giản hóa: Trong thời đại quá tải thông tin, người dân dễ bị thu hút bởi những lời giải thích đơn giản, toàn năng, dễ hiểu.
- Tiếp thị cảm tính: Các “chuyên gia trục hàn” thường có khả năng thuyết trình, kể chuyện, dẫn chứng “ca khỏi bệnh” hấp dẫn – đánh vào cảm xúc.
- Lỗ hổng kiểm soát đào tạo y học cổ truyền: Nhiều lớp học ngắn ngày, không có kiểm định chuyên môn đang cung cấp lý luận lệch chuẩn, mà người học thiếu nền tảng cơ bản nên không đủ sức phản biện.
- Thiếu kết nối giữa Đông – Tây y: Việc đối thoại giữa các ngành y chưa thực sự diễn ra rộng rãi, khiến Đông y dễ bị chiếm lĩnh bởi các xu hướng không khoa học.
- Trách nhiệm của giới chuyên môn và quản lý: Để chấn chỉnh xu hướng phi chính thống như “trục hàn”, cần:
- Đào tạo và tái đào tạo chuyên sâu cho các lương y, bác sĩ Y học cổ truyền theo hướng chính thống, cập nhật và hội nhập.
- Nâng cao vai trò truyền thông y học có trách nhiệm, phổ biến đúng đắn các nguyên lý Đông y và ngăn ngừa tin giả, thuyết lệch chuẩn.
- Xây dựng các Hội đồng khoa học chuyên môn để giám định các lý thuyết mới, kiểm soát chất lượng tài liệu giảng dạy, sách báo, mạng xã hội về Y học cổ truyền.
- Kết nối Đông – Tây y trong khám chữa bệnh và nghiên cứu, để cả hai hệ thống bổ sung và soi chiếu cho nhau trên nền tảng thực chứng.
Kết luận
“Hàn” là một phạm trù quan trọng trong Y học cổ truyền, nhưng không thể bị đơn giản hóa thành “trục hàn” – càng không thể là mô hình giải thích toàn thể bệnh lý. Một hệ thống y học tồn tại hàng ngàn năm như Đông y luôn vận hành trên nền tảng biện chứng, linh hoạt, tùy thời tùy bệnh mà biến hóa. Vì thế, mọi xu hướng tuyệt đối hóa, đơn giản hóa, hay bóp méo học thuật cần được cảnh báo, phản biện và điều chỉnh.
Y học cổ truyền cần được bảo vệ khỏi những biến thể phi khoa học nhân danh “cách mạng” hay “giải mã cơ thể”. Trở về với lý luận gốc, ứng dụng có chứng cứ, tiếp cận liên ngành và trung thực với bệnh nhân – đó mới là con đường chính thống và bền vững.
TS.BS. Thái Huy Phong – Viện Y Dược Việt – Hệ thống Y Dược Bách Phương.
*****
CẢNH BÁO: ĐỪNG ĐƠN GIẢN HÓA MỌI BỆNH THÀNH “HÀN” – MỘT THUYẾT PHI CHÍNH THỐNG ĐANG LAN TRUYỀN!
Dạo gần đây, đâu đâu cũng nghe “trục hàn”, “giải trục hàn”, “mọi bệnh do hàn mà ra”… Thoạt nghe tưởng Đông y, nhưng thực chất là đang bóp méo Đông y.
Trong Y học cổ truyền, “Hàn” chỉ là một trong Lục tà, không phải nguyên nhân gốc của mọi bệnh. Cơ chế bệnh lý phải được phân tích đa chiều: Hàn – Nhiệt – Thấp – Táo – Phong – Hỏa – Hư – Thực – Biểu – Lý… chứ không thể “chụp mũ” hết là hàn rồi xông, rồi gừng, rồi quế!
Hậu quả đã xảy ra:
- Viêm nhiễm cấp → xông gừng nóng → viêm nặng hơn!
- Người suy âm → cho thuốc bổ dương → kích thích tim mạch!
- Sốt – dị ứng → lại xông phát tán → phản ứng mạnh hơn!
- Mất cơ hội điều trị tây y sớm do bị cuốn vào “thầy trục hàn”…
⚠️ Không có cái gọi là “trục hàn” trong kinh điển chính thống như Nội Kinh, Thương Hàn Luận, Ôn Bệnh Học.
📣 Cảnh báo cộng đồng – giới chuyên môn – người học nghề Y:
👉 Hãy giữ gìn hệ lý luận Đông y chính thống.
👉 Không chạy theo trào lưu đơn giản hóa lý luận.
👉 Không “thần thánh hóa” một phương pháp rồi áp cho tất cả.
👉 Học lý – pháp – phương – dược cho đến nơi đến chốn.
Y học là ngành khoa học – không phải mê tín. Y học cổ truyền là nền tảng tinh hoa – không phải công cụ để tùy tiện diễn giải cho hợp tai người nghe.
Hàn là Hàn – nhưng không phải mọi thứ đều do Hàn!
BAN LÂM SÀNG VIỆN Y DƯỢC VIỆT.