Từ khoa học phổ thông đến sinh học phân tử.
- Ở mức phổ thông – hiểu đúng về “đột quỵ”:
Đột quỵ (stroke) là tình trạng não bị tổn thương cấp tính do thiếu máu nuôi (nhồi máu não) hoặc vỡ mạch máu não (xuất huyết não). Não chiếm 2% khối lượng cơ thể nhưng tiêu thụ đến 20% lượng oxy và glucose, nên chỉ cần ngưng máu vài phút, tế bào thần kinh đã hoại tử không hồi phục.
* Các nguyên nhân phổ biến được biết đến:
- Tăng huyết áp kéo dài.
- Xơ vữa động mạch.
- Tiểu đường, rối loạn lipid máu.
- Căng thẳng, mất ngủ, béo phì, ít vận động.
Nhưng điều bất ngờ là, gần đây khoa học nhận ra nhiều yếu tố sinh học âm thầm hơn, như viêm mạn tính, oxy hoá tế bào nội mô, rối loạn vi sinh đường ruột, thậm chí tác động thần kinh – nội tiết cũng góp phần gây ra đột quỵ.
- Ở mức sinh học – cơ chế phân tử và tế bào:
(1) Rối loạn nội mô mạch máu:
Các tế bào nội mô (endothelial cells) lót trong lòng mạch đóng vai trò điều tiết NO (nitric oxide) – chất giãn mạch tự nhiên.
Khi bị stress oxy hoá, viêm mạn tính, hoặc glycation do tiểu đường, lượng NO giảm → mạch máu co lại → tăng huyết áp → tổn thương mạch não.
Đồng thời, nội mô tiết ra nhiều Endothelin-1 (ET-1) → co mạch mạnh → dễ gây tắc.
(2) Hình thành cục huyết khối:
Khi thành mạch tổn thương, tiểu cầu (platelet) bám vào, tiết ra thromboxane A2 (TXA2) → kích hoạt quá trình đông máu.
Các enzym như COX-1, thrombin và fibrinogen tham gia tạo lưới fibrin, gây tắc dòng máu não.
(3) Đột biến gen hoặc rối loạn chuyển hoá:
Một số người có đột biến gen MTHFR, làm giảm methyl hoá homocysteine → tăng homocysteine huyết tương → phá huỷ nội mô và thúc đẩy huyết khối.
Ngoài ra, rối loạn lipid làm tăng LDL-ox – một dạng cholesterol bị oxy hoá, bám vào thành mạch → hình thành mảng xơ vữa.
- Cơ chế hoạt chất và con đường sinh học:
Để ngăn chặn chuỗi phản ứng này, các hoạt chất sinh học được nghiên cứu theo 3 hướng chính:
(1) Con đường chống oxy hoá và bảo vệ nội mô:
Resveratrol, Curcumin, EGCG (trà xanh), Saponin từ sâm Ngọc Linh kích hoạt đường truyền tín hiệu Nrf2–ARE, tăng biểu hiện enzym chống oxy hoá (SOD, catalase, GPx), giúp phục hồi nội mô và ổn định NO.
Một số nghiên cứu Việt Nam cho thấy cao sâm Ngọc Linh chuẩn hóa giúp giảm stress oxy hoá nội mô rõ rệt, tăng cường tưới máu não.
(2) Con đường chống viêm mạch máu:
Omega-3, Curcumin, Berberin ức chế NF-κB, giảm giải phóng cytokine tiền viêm (IL-6, TNF-α, CRP).
Nhờ đó, giảm “viêm thấp độ” – yếu tố âm thầm gây xơ vữa và đột quỵ.
(3) Con đường chống đông – tiêu huyết khối nhẹ:
Các hoạt chất như Ginsenoside Rg1, Rb1, Nattokinase giúp cải thiện lưu thông máu, giảm kết dính tiểu cầu, tan nhẹ fibrin mà không gây xuất huyết.
Đây là hướng tự nhiên hoá các thuốc chống huyết khối, giảm tác dụng phụ.
- Ở mức hàn lâm – mối liên hệ giữa não, mạch và vi sinh:
Các nghiên cứu mới cho thấy “trục ruột – não – mạch máu” có ảnh hưởng sâu xa:
Vi sinh đường ruột sinh ra TMAO (Trimethylamine-N-oxide) – chất làm tăng nguy cơ xơ vữa mạch.
Mất cân bằng hệ vi sinh (dysbiosis) gây viêm hệ thống, rối loạn chuyển hoá lipid và đường huyết.
Khi đó, não nhận ít oxy – glucose hơn, dễ tổn thương khi có tác nhân kích hoạt (stress, tăng huyết áp, lạnh đột ngột…).
Đột quỵ não
- Lời khuyên cho bác sĩ trẻ và bệnh nhân:
Bác sĩ trẻ nên nhìn đột quỵ không chỉ là bệnh “mạch máu não” mà là hội chứng rối loạn toàn thân, nơi tim, mạch, gan, thận, ruột, não liên thông.
Điều trị cần phối hợp: hạ áp – kháng viêm – chống oxy hoá – ổn định vi sinh – dưỡng não.
Bệnh nhân cần kiểm soát: huyết áp, đường máu, mỡ máu, ngủ đủ, tránh stress, và duy trì chế độ dinh dưỡng – vận động – thiền định để ổn định trục thần kinh – nội tiết.
- Kết luận minh triết:
“Đột quỵ không đến từ một cơn bão, mà từ những làn gió nhỏ bị bỏ quên trong thân thể.”
Khi hiểu cơ chế sinh học sâu xa, ta không chỉ phòng tránh đột quỵ – mà còn sống hòa hợp với cơ thể mình theo đúng tinh thần Đông – Tây y hội tụ.
BAN LÂM SÀNG VIỆN Y DƯỢC VIỆT.
Đăng ký tư vấn sức khỏe, khám chữa bệnh Đông Tây y kết hợp tại: https://kcb.yduocbachphuong.com/