Trong nền y học cổ truyền và hiện đại, các loại “sâm” và dược liệu bổ khí, bổ huyết, bổ âm, bổ dương được xem như tài sản quý giá nhằm bồi dưỡng sức khỏe, phục hồi cơ thể và hỗ trợ điều trị bệnh lý. Tuy nhiên, hiện nay có tình trạng lạm dụng các dược liệu này theo tâm lý sính bổ mà không theo nguyên tắc y học, gây nên những hệ quả đáng tiếc. Bài viết này phân loại các loại sâm (Panax ginseng, Panax notoginseng, Panax vietnamensis…), các dược liệu bổ thường gặp (Thục địa, Ba kích, Nhung hươu, Lộc nhung, Đông trùng hạ thảo…) và phân tích sai lầm phổ biến trong sử dụng, từ đó đưa ra nguyên tắc dùng đúng liều – đúng bệnh dựa trên y lý Đông – Tây y kết hợp.
ĐẶT VẤN ĐỀ:
Từ ngàn đời nay, “sâm” là biểu tượng của sức mạnh và trường thọ trong y học phương Đông. Ở Việt Nam, từ sâm Ngọc Linh đến sâm bố chính, người dân đều xem như bảo vật. Bên cạnh đó, các dược liệu như Nhung hươu, Thục địa, Ba kích, Kỳ tử… cũng được sử dụng rộng rãi như những “thần dược” để tăng cường sinh lực, chống lão hóa, bổ huyết, cường tinh.
Tuy nhiên, song song với sự phát triển và thương mại hóa các dược liệu bổ, hiện tượng lạm dụng, quảng cáo quá mức, sử dụng sai mục đích trở nên phổ biến, dẫn đến nhiều tác dụng phụ nghiêm trọng, đặc biệt ở người cao tuổi, người có bệnh nền hoặc phụ nữ mang thai.
Do đó, việc phân loại rõ các nhóm dược liệu bổ, phân biệt các loại sâm, và xây dựng nhận thức đúng về sử dụng là cần thiết trong bối cảnh phát triển Y học cổ truyền hiện đại và hội nhập.
PHÂN LOẠI CÁC LOẠI SÂM THEO NGUỒN GỐC, HOẠT CHẤT, CÔNG DỤNG:
1. Sâm Hàn Quốc (Panax ginseng):
- Họ: Araliaceae – Ngũ gia bì.
- Hoạt chất chính: Ginsenosides Rg1, Rb1, Rg3, Ro…
- Tác dụng: Bổ khí, tăng sức bền, hỗ trợ giảm stress, chống lão hóa, điều hòa miễn dịch.
- Chú ý: Tính ấm, người thể nhiệt dùng dễ gây bốc hỏa, mất ngủ.
2. Sâm Hoa Kỳ (Panax quinquefolius):
- Tính chất: Nghiêng về bổ âm, thanh hư nhiệt, ích khí sinh tân.
- Đối tượng: Người nóng trong, miệng khô, tiểu đường, mệt mỏi do âm hư.
- Khác biệt: Ginsenosides tỷ lệ khác, thiên về Re (bổ âm) nhiều hơn Rg1 (bổ dương).
3. Tam thất (Panax notoginseng):
- Công năng chính: Hóa ứ, chỉ huyết, giảm đau. Không phải sâm bổ chung chung.
- Chỉ định: Chấn thương, chảy máu, phụ nữ sau sinh có huyết ứ.
4. Sâm Ngọc Linh (Panax vietnamensis):
- Đặc hữu Việt Nam, mọc tại vùng núi Ngọc Linh – Kon Tum, Quảng Nam.
- Ginsenosides: Đặc biệt giàu nhóm Majonoside – chỉ có ở Việt Nam.
- Tính dược học: Toàn diện – vừa bổ khí, bổ huyết, tăng miễn dịch, chống trầm cảm, ổn định huyết áp.
- Giá trị cao nhất trong các loại sâm hiện nay.
5. Sâm bố chính (Abelmoschus sagittifolius):
- Không thuộc chi Panax, nhưng được gọi là sâm.
- Công dụng: Mát, bổ, dễ tiêu hóa, thích hợp trẻ em, người yếu mệt.
PHÂN LOẠI NHÓM DƯỢC LIỆU BỔ:
Theo y học cổ truyền, có thể chia thành 4 nhóm bổ:
1. Nhóm bổ khí:
- Vị thuốc: Nhân sâm, Đẳng sâm, Hoàng kỳ, Cam thảo, Đại táo.
- Tác dụng: Tăng cường sức đề kháng, cải thiện suy nhược, mệt mỏi, Tỳ hư.
- Lưu ý: Người thấp nhiệt, nhiệt độc, cảm sốt không dùng.
2. Nhóm bổ huyết:
- Vị thuốc: Thục địa, Đương quy, Hà thủ ô, Long nhãn, Bạch thược.
- Tác dụng: Dưỡng huyết, điều kinh, bổ tim, trị mất ngủ.
- Lưu ý: Người tiêu hóa kém dễ đầy bụng.
3. Nhóm bổ âm:
- Vị thuốc: Mạch môn, Thiên môn, Sa sâm, Bạch truật, Kỷ tử.
- Tác dụng: Trị khô miệng, táo bón, mất ngủ, âm hư nội nhiệt.
- Chú ý: Không dùng khi đang tiêu chảy, cảm lạnh.
4. Nhóm bổ dương:
- Vị thuốc: Ba kích, Nhục thung dung, Dâm dương hoắc, Lộc nhung, Cẩu tích.
- Tác dụng: Tăng sinh lý nam, trị liệt dương, đau lưng mỏi gối.
- Nguy cơ: Lạm dụng gây tăng huyết áp, kích dục giả, rối loạn nội tiết.
NHẬN THỨC VỀ SỰ LẠM DỤNG: HỆ LỤY TỪ “SÍNH BỔ”:
1. Tâm lý “bổ là tốt”:
Nhiều người dân hiện nay cho rằng cứ mệt là dùng sâm, cứ yếu là dùng nhung, dẫn đến sử dụng tràn lan:
- Trẻ em uống Nhung hươu – dậy thì sớm.
- Người già uống Nhân sâm – mất ngủ, tăng huyết áp.
- Người nóng trong dùng Ba kích – phát ban, trĩ nặng thêm.
2. Thị trường quảng cáo quá mức:
- “Sâm trường sinh”, “Thục địa trẻ mãi”, “Ba kích sung mãn”… là những lời quảng cáo gợi dục – không kiểm chứng khoa học.
- Sản phẩm không rõ nguồn gốc, trộn tân dược, làm giả sâm – gây suy gan, ngộ độc.
3. Hệ lụy y học:
- Suy gan – thận do dùng đông dược trộn Corticoid.
- Rối loạn nội tiết – phụ nữ dùng đông trùng hạ thảo giả.
- Tai biến mạch máu não – dùng sâm sai liều, sai bệnh.
NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG: ĐÚNG THỂ – ĐÚNG LIỀU – ĐÚNG LÚC:
1. Dựa theo biện chứng luận trị Đông y:
Phải xác định được gốc bệnh: hư gì? thừa gì? Rồi mới bổ.
- Hư khí → dùng Nhân sâm, Hoàng kỳ.
- Hư huyết → dùng Đương quy, Thục địa.
- Âm hư → Mạch môn, Sa sâm.
- Dương hư → Ba kích, Nhung hươu.
2. Phối hợp theo biện chứng Tây y:
- Người tiểu đường không nên dùng Thục địa – dễ tăng đường huyết.
- Người huyết áp cao không nên dùng sâm nóng – tăng kích thích giao cảm.
- Người đang ung thư phải xét cơ địa, không nên dùng tùy tiện “đông trùng hạ thảo”.
3. Liều lượng – thời điểm:
- Sâm Hàn Quốc: 1 – 3g/ ngày, sáng dùng là tốt nhất.
- Tam thất: Tối đa 6g/ ngày, tránh dùng kéo dài.
- Nhung hươu: 1 – 2g/ ngày dạng cao, tránh dùng liên tục > 2 tuần.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ:
Các loại sâm và dược liệu bổ là kho tàng vô giá của y học truyền thống. Tuy nhiên, không có loại dược liệu nào “bổ toàn năng” mà không phân biệt cơ địa, thể bệnh và liều lượng.
Y học hiện đại cho thấy nhiều dược liệu như sâm Ngọc Linh, Đông trùng hạ thảo, Nhung hươu… có cơ chế tác dụng rõ ràng, nhưng chỉ hiệu quả khi được dùng đúng bệnh, đúng người.
Do đó, cần:
- Thăm khám và được tư vấn từ thầy thuốc có chuyên môn Đông – Tây y.
- Tránh tâm lý “sính bổ”, “bổ là dùng”, “mạnh ai nấy mua”.
- Nghiên cứu – kiểm định hoạt chất, chuẩn hóa liều dùng trong các sản phẩm.
THÔNG ĐIỆP TỪ PHÒNG KHÁM VIP – VIMP Y DƯỢC BÁCH PHƯƠNG:
Tại Hệ thống Y Dược Bách Phương, đặc biệt là phòng khám VIP – VIMP, các bài thuốc có sử dụng Sâm, Nhung, Thục địa, Đông trùng hạ thảo… luôn được:
- Phối ngũ dựa trên biện chứng Đông y – kết hợp xét nghiệm Tây y.
- Chuẩn hóa theo cân nặng, tuổi tác, tình trạng bệnh nhân.
- Sử dụng nguyên liệu đạt tiêu chuẩn GAP, GACP, không trộn tân dược.
Chúng tôi tin rằng: “Không có thuốc bổ nào quý hơn hiểu rõ chính mình. Không có phương thuốc nào tốt hơn sự tư vấn đúng người, đúng lúc.”
Đăng ký tư vấn sức khỏe, khám chữa bệnh Đông Tây y kết hợp tại: https://kcb.yduocbachphuong.com/